یادتان هست وقتی درباره تاریخ کتابخانه صحبت می‌کردیم، عرض کردم تا چند قرن پیش، بخش مهمی از کتاب‌های موجود در آن، قرآن‌های نفیسی بود که مؤمنان در مناسبت‌های گوناگون، وقف حرم امام رضا(ع) کرده ‌بودند؟ بی‌تردید و بحق، مهم‌ترین بخش گنجینه مکتوب آستان قدس رضوی همین قرآن‌های نفیس است که با هدف گسترش فرهنگ اُنس با قرآن، وقف حرم مطهر شده است. اُنس با قرآن، یکی از مهم‌ترین اعمال عبادی است که می‌توان در حرم ثامن‌الحجج(ع) به جا آورد و شایسته ‌است زائران پس از کسب توفیق زیارت، آیاتی از کلام‌الله مجید را قرائت و ثوابش را به امام(ع) هدیه کنند. توجه به این سنت حسنه و اهتمام به فراگیری و تدبّر در کلام وحی، موجب شد در طول تاریخ و به مناسبت‌های گوناگون، قرآن‌های نفیس خطی به آستان‌قدس رضوی اهدا شود و یا در قالب وقف در اختیار آن قرار گیرد. براساس آمار منتشر شده، در کتابخانه و موزه آستان افزون بر ۲۱ هزار نسخه کامل یا جزوه خطی قرآن کریم وجود دارد که بسیاری از آن‌ها در زمره نفیس‌ترین قرآن‌های خطی موجود در جهان اسلام هستند. روزگاری این نسخه‌های خطی در اختیار زائران قرار می‌گرفت تا با قرائت آن، هم خودشان ثوابی ببرند و هم برکتی از آن به روح واقف برسد؛ اما امروزه این آثار فرهنگی ارزشمند، برای حفظ و نگهداری به مکان‌های خاص و روش‌های ویژه‌ای نیاز دارند که با رویکرد استفاده پیشین، سازگار نیست و باید برای حفظ این میراث گرانقدر، تمهیدات ویژه‌ای اندیشید که اندیشیده هم شده‌ است. در رواق امروز، می‌خواهم بخشی از این میراث زرین را به شما خوانندگان عزیز معرفی کنم.

میراث هزار و ۸۳ ساله

برای سنجش تاریخی قرآن‌های خطی، هیچ چیز به اندازه نوشتار داخل یا پشت جلد آن‌ها اهمیت ندارد. کهن‌ترین قرآن تاریخدار حرم رضوی را کشواد بن املاس، در سال ۳۱۷ش/۳۲۷ق، وقف حرم رضوی کرده ‌است. به دیگر سخن، قدمت قدیمی‌ترین قرآن وقف شده بر حرم رضوی را باید هزار و ۸۳ سال بدانیم. کشواد، واقف این قرآن احتمالاً از شاعران مداح اهل‌بیت(ع) بوده ‌است. ابن‌شهرآشوب در کتاب «معالم العلماء» نام کشواد بن املاس را در ردیف شاعران و مداحانی ضبط می‌کند که به دلیل شجاعتشان در بیان فضایل اهل‌بیت(ع)، بارها مورد آزار و اذیت قرار گرفتند. کتابت این قرآن نفیس در اصفهان انجام شده ‌است. نکته مهمی که باید بدانید این است قرآن وقفی کشواد، از نظر داشتن تاریخ، سومین قرآن قدیمی نوشته شده روی کاغذ در جهان محسوب می‌شود و تنها قرآن قرن چهارم هجری است که مشخصات دقیق آن را در حاشیه‌اش نوشته‌اند. برخی احتمال می‌دهند کاتب این نسخه نفیس، خود کشواد بن املاس باشد.

تنوع تاریخی قرآن‌های وقفی

قرآن نفیس دیگری که در گنجینه موقوفات آستان‌قدس رضوی وجود دارد و باید معرفی شود، قرآن وقفی ابوالقاسم سیمجور است؛ قرآنی که حدوداً در سال ۳۷۱ش/۳۸۳ق، روی ۵۰ برگ از پوست آهو کتابت شده و تذهیبی بسیار زیبا با قلم‌گیری قهوه‌ای دارد. ابوالقاسم سیمجور، سپهسالار نوح بن منصور سامانی و امیر منطقه قُهستان در جنوب خراسان بود و خط قرآن وقفی وی، یکی از قدیمی‌ترین سندهای مربوط به خط کوفی خراسانی محسوب می‌شود. از دوره غزنوی هم، قرآن‌های نفیسی به عنوان قرآن وقفی در حرم رضوی وجود دارد؛ مثلاً قرآن وقفی ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر که صاحب‌دیوان یا همان مسئول امور اداری خراسان در دوره محمود و مسعود غزنوی بود. شاید بد نباشد یادآوری کنیم همزمان با غزنویان که بر شرق ایران حاکم بودند، آل‌بویه شیعی مذهب نیز در غرب ایران حاکمیت داشتند و قرآن وقفی ابوالبرکات رازی موقوفه‌ای است که باید آن را یادگار خاندان آل‌بویه در حرم رضوی بدانیم. این قرآن از سوی ابوعلی بن حسوله، وزیر دانشمند و شیعی مذهب مجدالدوله دیلمی و با وساطت ابوالبرکات رازی در سال ۴۰۸ش/۴۲۱ق. وقف حرم رضوی شد. از دوره غزنوی، قرآن سی پاره عثمان بن حسین ورّاق غزنوی نیز باقی مانده که آن هم در زمره نسخه‌های بسیار نفیس است. از دوره‌های بعدی تاریخی مانند سلجوقیان، ایلخانان و به‌ویژه دوره تیموری هم که عصر احیای هنر ایرانی در خطه خراسان است، نسخه‌های قرآنی نفیسی در گنجینه حرم رضوی وجود دارد که نسخه نگارش یافته توسط یاقوت مستعصمی، خطاط نامدار قرن هفتم با تاریخ نگارش سال ۶۵۸ش/۶۷۸ق. و همچنین قرآن منسوب به بایسنقر، پسر شاهرخ تیموری که در اواخر قرن نُهُم هجری به رشته تحریر درآمده‌، از آن جمله است.

قرآن‌های منسوب به ائمه(ع)

در بین نسخه‌های خطی و نفیس قرآن کریم موجود در گنجینه آستان‌قدس، قرآن‌هایی هم وجود دارد که نگارش آن‌ها منسوب به ائمه اطهار(ع) است. ۲۳ نسخه از این قرآن‌ها در کتابخانه مرکزی و گنجینه قرآن موزه آستان وجود دارد؛ هشت نسخه منسوب به امیرمؤمنان(ع)، دو نسخه منسوب به امام حسن مجتبی(ع)، دو نسخه منسوب به امام حسین(ع)، دو نسخه منسوب به امام سجاد(ع)، یک نسخه منسوب به امام صادق(ع)، یک نسخه منسوب به امام کاظم(ع)، یک نسخه منسوب به امام رضا(ع) و ۶ نسخه نیز بدون نام، منسوب به ائمه طاهرین(ع) است. هرچند بسیاری از محققان با توجه به نوع کاغذ یا پوست مورد استفاده برای نگارش، نوع مرکب و از همه مهم‌تر، الگوی خطی که با آن قرآن‌های مذکور تحریر یافته، این نسخه‌ها را مربوط به قرن سوم و چهارم هجری قمری می‌دانند و در اصالت انتساب آن‌ها تردید می‌کنند، اما نباید فراموش کرد این قرآن‌ها هم، در کنار مواردی که برشمردیم، در زمره قدیمی‌ترین نسخه‌های مصحف شریف در حرم رضوی هستند که عمری بیش از هزار سال دارند.